ندای لرستان - وطن امروز / «عبور از وضعیت زرد» عنوان یادداشت روز در روزنامه وطن امروز به قلم مصطفی نصری است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از مؤلفه‌های کلیدی توسعه جوامع، نقشی اساسی در تقویت ارتباط میان مردم و نظام حکمرانی ایفا می‌کند. این مفهوم که از اعتماد، همکاری و مشارکت اجتماعی تشکیل شده است، سال 1402 در ایران تحت تأثیر عوامل متعدد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قرار گرفت. در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس اخیرا در این باره ارائه داده است به تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران در سال 1402 پرداخته شده و با تمرکز بر 3 شاخص اصلی «اعتماد به حکمرانی»، «ارتباط بین ملت و دولت» و «مشارکت اجتماعی»، عوامل مؤثر بر افزایش یا کاهش سرمایه اجتماعی بررسی شده است. همچنین این گزارش با بهره‌گیری از شاخص‌های جهانی مانند شاخص رفاه لگاتوم و شاخص حکمرانی بانک جهانی، جایگاه ایران را در این زمینه‌ها ارزیابی کرده و پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت ارائه می‌دهد.
* سرمایه اجتماعی حاکمیت رشد کرد
در سلسله گزارش‌های پایش سرمایه اجتماعی در مرکز پژوهش‌های مجلس، سرمایه اجتماعی حاکمیت در 3 بستر توئیتر، تلگرام و اینستاگرام مورد سنجش و تحلیل قرار می‌گیرد. نتایج این گزارش‌ها نشان می‌دهد سرمایه اجتماعی حاکمیت در سال 1402 نسبت به سال 1401 رشدی نسبی داشته است. طبق سلسله گزارش‌های پایش سرمایه اجتماعی دارای 3 مؤلفه اساسی اعتماد به حکمرانی، نکویی روابط دولت و ملت و مشارکت عمومی بوده است. اعتماد به حکمرانی در سال 1402 همچنان تا حدودی تحت تأثیر ناآرامی‌های سال 1401 مانده است اما بیش از همه مسائل اقتصادی بر سرمایه اجتماعی اثرگذار بوده است، چنانکه در مؤلفه اعتماد به حکمرانی حدود نیمی از رویدادهای مؤثر به شرایط اقتصادی مرتبط است. از طرف دیگر در این مدت شاخص مشارکت اجتماعی دچار کاهش شده و بر سرمایه اجتماعی اثر منفی گذاشت. عوامل افزایشی سرمایه اجتماعی همچون کاهش قیمت ارز و طلا و نیز افزایش وام مسکن و ازدواج و عادی‌سازی روابط ایران با عربستان و امارات معمولاً «خبری و رخدادی» بودند، در حالی که عوامل کاهنده سرمایه اجتماعی همچون تورم و قواعد مربوط به پوشش روندی و انباشتی بودند. مطابق آنچه در این گزارش آمده است در جمع‌بندی عواملی که باعث فرسایش سرمایه اجتماعی شده‌اند 2 عامل اساسی کشف شده‌اند؛ اولا برخی اخبار باعث شکل‌گیری روایت‌هایی می‌شوند که در غیاب توضیح شفاف تبدیل به عامل بی‌اعتمادی به حاکمیت می‌شود، ثانیا بی‌سرانجامی پرونده‌ها یا مبهم بودن سرانجام و نتیجه پرونده‌های فساد و اختلاس که در سطح جامعه مطرح شده‌اند و افکار عمومی را دچار بی‌اعتمادی کرده‌اند سرمایه اجتماعی را دچار آسیب می‌کند.
* اعتماد به حکمرانی
بازار
![]()
در سال 1402 فضای سیاسی ایران نسبتاً آرام بود اما تبعات اقتصادی اعتراض‌های سال 1401 همچنان بر سرمایه اجتماعی تأثیر منفی گذاشت. داده‌ها نشان می‌دهد بیش از 60 درصد رخدادهای مؤثر بر سرمایه اجتماعی در این سال ماهیت اقتصادی داشتند. تورم بالا و طرح‌های جدید مالیاتی از جمله عواملی بودند که شاخص اعتماد به حکمرانی را کاهش دادند. این مسائل، بویژه در شرایطی که هزینه‌های زندگی افزایش یافته بود، احساس ناامنی اقتصادی را در میان مردم تشدید کرد و اعتماد به توانایی دولت در مدیریت اقتصاد را تضعیف کرد.
با این حال، برخی اقدامات دولت مانند تثبیت قیمت ارز و طلا و افزایش وام‌های مسکن و ازدواج توانست اعتماد بخشی از مردم را جلب کند. این اقدامات نشان‌دهنده تلاش دولت برای پاسخگویی به نیازهای فوری جامعه بود و به عنوان نقاط قوت در کارنامه حکمرانی ثبت شد. با وجود این، موضوع حجاب همچنان یکی از چالش‌های اصلی بود که اعتماد به حکمرانی را تحت تأثیر قرار داد. نبود بسترهای گفت‌وگویی و اقناعی برای تبیین این موضوع و رفع شبهات مرتبط با آن، به کاهش سرمایه اجتماعی منجر شد. کاربران فضای مجازی به طور گسترده به این موضوع واکنش نشان دادند و انتقادات آنها نشان‌دهنده شکاف میان سیاست‌های رسمی و انتظارات جامعه بود. اعتماد به حکمرانی به عنوان یکی از ارکان اصلی سرمایه اجتماعی، بشدت به عملکرد دولت در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی وابسته است. سال 1402 موفقیت دولت در تثبیت برخی شاخص‌های اقتصادی نشان داد اقدامات ملموس و قابل مشاهده می‌تواند اعتماد عمومی را تقویت کند. با این حال، ناکامی در مدیریت مسائل فرهنگی - اجتماعی مانند حجاب که به یک موضوع سیاسی تبدیل شده بود، نشان‌دهنده ضعف در استراتژی‌های اقناعی و ارتباطی دولت بود. این امر اهمیت ایجاد پلتفرم‌های گفت‌وگو و تعامل با جامعه را بیش از پیش برجسته می‌کند.
* ارتباط بین ملت و دولت
سال 1402 برخی رخدادها به بهبود ارتباط میان ملت و دولت کمک کردند. عادی‌سازی روابط ایران با عربستان و امارات با استقبال کاربران فضای مجازی مواجه شد و نشان‌دهنده حمایت عمومی از سیاست خارجی دولت بود. همچنین حوادثی مانند حمله رژیم صهیونیستی به غزه و حوادث تروریستی در کرمان و سراوان، احساس همبستگی میان مردم و دولت را تقویت کرد. این رخدادها با برانگیختن احساسات ملی، سرمایه اجتماعی را افزایش داد. مناسبت‌هایی مانند محرم، اربعین و ماه رمضان نیز به عنوان فرصت‌هایی برای تقویت وحدت میان مردم و دولت عمل کردند. محتوای تولیدشده توسط کاربران در این ایام نشان‌دهنده همسویی ارزش‌های مردمی و سیاست‌های رسمی بود. این امر نشان می‌دهد دولت می‌تواند با حمایت از مراسم خودجوش مردمی، زمینه افزایش سرمایه اجتماعی را فراهم کند. در مقابل، برخی روندها و اخبار به کاهش سرمایه اجتماعی منجر شدند. ابراز ناامیدی کاربران از فضای سیاسی بسته، اخبار فساد (مانند ماجرای چای دبش)، لایحه عفاف و حجاب و تبلیغات گسترده گروه‌های معاند برای تحریم انتخابات، همگی اعتماد عمومی را تضعیف کردند. این عوامل نشان‌دهنده چالش‌های دولت در مدیریت افکار عمومی و مقابله با روایت‌های مخالف بود. بر خلاف انتظار، برخی اخبار مهم مانند پیوستن ایران به معاهدات بریکس و شانگهای تأثیر چندانی بر افزایش سرمایه اجتماعی نداشتند. این امر ممکن است به دلیل عدم ارتباط مستقیم این رخدادها با زندگی روزمره مردم یا ضعف در اطلاع‌رسانی مؤثر باشد. ارتباط میان ملت و دولت در سال 1402 تحت تأثیر ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی قرار داشت. موفقیت در بهره‌برداری از مناسبت‌های ملی و مذهبی نشان‌دهنده پتانسیل بالای فرهنگ و ارزش‌های مشترک برای تقویت سرمایه اجتماعی است. با این حال، ناکامی در مدیریت بحران‌های داخلی مانند فساد و موضوع حجاب، ضرورت بازنگری در استراتژی‌های ارتباطی دولت را نشان می‌دهد.
* مشارکت اجتماعی
مشارکت اجتماعی که به معنای همراهی مردم و دولت در پیشبرد اهداف مشترک است، سال 1402 نسبت به سال قبل افزایش یافت اما همچنان از 2 شاخص دیگر (اعتماد و ارتباط) پایین‌تر بود. این شاخص تحت تأثیر 2 موضوع اصلی کاهش یافت؛ محتوای مرتبط با حضور زنان بی‌حجاب در فضای عمومی به عنوان مشارکت منفی تلقی شد و شاخص مشارکت اجتماعی را کاهش داد. به عنوان عامل دوم نیز تبلیغات منفی و دلسردکننده در نیمه دوم سال 1402، مشارکت مردم در انتخابات مجلس دوازدهم را کاهش داد و نتایج انتخابات نیز این افت را تأیید کرد. در مقابل، برخی اخبار مانند احتمال بازگشت چهره‌های محبوب به صداوسیما و عفو برخی خبرنگاران و هنرمندان، بازتاب مثبتی در فضای مجازی داشت و مشارکت اجتماعی را افزایش داد. همچنین کاهش اقبال به رسانه‌های فارسی‌زبان معاند نشان‌دهنده افت نفوذ این رسانه‌ها و افزایش تولید محتوای انتقادی علیه آنها توسط کاربران بود. اخباری مانند حضور زنان در ورزشگاه‌ها و احیای دریاچه ارومیه، بر خلاف انتظار، نتوانست مشارکت اجتماعی را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد. این امر ممکن است به دلیل اولویت‌های متفاوت مردم یا ضعف در برجسته‌سازی این اقدامات باشد. مشارکت اجتماعی به عنوان شاخصی که مستقیماً به رفتار مردم وابسته است، تحت تأثیر مسائل ملموس و روزمره قرار دارد. کاهش مشارکت در انتخابات و واکنش به موضوع بی‌حجابی نشان‌دهنده شکاف میان بخشی از جامعه و سیاست‌های رسمی است. در مقابل، کاهش نفوذ رسانه‌های معاند، فرصتی برای تقویت رسانه‌های داخلی و بازسازی اعتماد عمومی فراهم می‌کند.
* جایگاه ایران در شاخص‌های جهانی
بر اساس گزارش شاخص رفاه لگاتوم در سال 2023، ایران از میان 167 کشور در رتبه 126 قرار دارد. این شاخص که کیفیت حکمرانی را به عنوان یکی از ارکان اصلی جامعه فراگیر ارزیابی می‌کند، نشان‌دهنده چالش‌های ایران در پاسخگویی سیاسی، حاکمیت قانون، اثربخشی دولت و کنترل فساد است. رتبه پایین ایران در این شاخص، ضرورت توجه به سرمایه اجتماعی و بهبود تعامل میان دولت و مردم را تأیید می‌کند. شاخص حکمرانی بانک جهانی نیز که از سال 1996 داده‌های بیش از 200 کشور را بررسی می‌کند، مؤلفه‌هایی مانند مطالبه و پاسخگویی، ثبات سیاسی، اثربخشی دولت و کنترل فساد را می‌سنجد. وضعیت ایران در این شاخص نیز نشان‌دهنده ضعف در همراه‌سازی جامعه و جلب اعتماد عمومی است. مقایسه داده‌های داخلی با شاخص‌های جهانی نشان می‌دهد چالش‌های ایران در حوزه سرمایه اجتماعی تنها به عوامل داخلی محدود نمی‌شود، بلکه در مقایسه با استانداردهای جهانی نیز مشهود است. این امر ضرورت بازنگری در سیاست‌ها و تقویت مکانیسم‌های پاسخگویی را برجسته می‌کند.