بزرگنمايي:

ندای لرستان - باشگاه خبرنگاران / پل‌های تاریخی لرستان، نماد‌های پیشرفت مهندسی و هنر معماری در دوران ساسانیان است. پل‌هایی که سیل شدید بهار 1398 آسیب زیادی به برخی از آنها وارد کرد و با گذشت 5 سال اقدامی اساسی برای تثبیت موقعیت آنها صورت نگرفته است.
لرستان یکی از مناطق تاریخی در غرب ایران با قدمت هزاره‌های پیش از میلاد است.جغرافیای کوهستانی و رودخانه‌ای این منطقه را در طول تاریخ به یک نقطه اتصال برای مسیر‌های تجاری و فرهنگی میان فلات ایران، بین‌النهرین، مناطق غربی و جنوبی ایران تبدیل کرده‌است.
لرستان در دوران پیش از تاریخ نیز سکونتگاه انسان‌ها بوده‌است. آثار و شواهد باستان‌شناسی از دوران پارینه‌سنگی و نوسنگی در این استان، نشان‌دهنده حضور انسان‌های نخستین در این منطقه به‌ویژه در غار کلدر است.
آثار به‌جامانده از دوران نوسنگی و به‌ویژه در هزاره پنجم پیش از میلاد شامل ابزار‌های سنگی، سفال‌های اولیه و نقاشی‌های دیواری نشان‌دهنده روند توسعه فرهنگی و اجتماعی این منطقه در دوران‌های پیش از تاریخ است.
اما یکی از برجسته‌ترین دوره‌ها برای لرستان دوران ساسانیان است. این دوران که از 224 تا 651 میلادی به‌طول انجامید، یکی از تأثیرگذارترین دوره‌های تاریخ ایران بود که با شکوفایی هنر، فرهنگ، علم و مهندسی، به‌ویژه در ساخت زیرساخت‌های ارتباطی شناخته می‌شود.
امپراتوری ساسانی، با مساحت وسیع خود که از دشت‌های خشک شرق ایران تا رودخانه‌های بزرگ غرب و از دره‌های زاگرس تا کوه‌های هندوکش امتداد داشت، نیازمند سیستم‌های ارتباطی مؤثر بود.
بسیاری از این مسیر‌ها از رودخانه‌ها و دره‌های عمیق عبور می‌کرد که عبور از این مسیر‌ها بدون پل‌ها دشوار بود. ساسانیان در نقاط مختلف ایران پل‌هایی ساختند تا امکان تردد نیروها، تجار و کاروان‌ها را فراهم کنند.
این پل‌ها به‌ویژه در مرز‌های دوردست و در مناطق کوهستانی، که ارتباطات به‌طور طبیعی دشوار بود، برای تسهیل حرکت ارتش‌ها، کاروان‌ها و گسترش قدرت امپراتوری اهمیت بسیاری داشت.
ازاین‌رو، ساسانیان با بهره‌گیری از مهندسی پیشرفته برای آن زمان، توانستند پل‌هایی بسازند که نه‌تن‌ها در برابر فشار جریان‌های آب مقاوم باشد، بلکه نقش استراتژیکی در گسترش قدرت و نفوذ امپراتوری ساسانی ایفا کند.
مهندسان ساسانی در طراحی و ساخت پل‌ها به استفاده از طراحی‌های هوشمندانه، مصالح مقاوم و محاسبات دقیق توجه داشتند، به‌طوری‌که قوس‌ها برای تحمل فشار جریان‌های آب طراحی شد.
بسیاری از این پل‌ها که دارای دهنه‌های باز بودند به‌گونه‌ای ساخته شده‌اند که آب رودخانه به‌آسانی از زیر پل‌ها عبور کند و هیچ‌گونه مشکلی در هنگام سیل یا افزایش سطح آب ایجاد نشود.
در معماری پل‌های ساسانی، از مصالح سنگ، آجر، گچ، سنگ‌های محلی، به‌ویژه از جنس سنگ‌های آهکی و سنگ‌های تراورتن برای ساخت پایه‌های پل‌ها استفاده شده‌است.
استفاده از آجر‌های بزرگ و مقاوم برای ساخت بخش‌های رویه‌ای و سقف پل‌ها موجب شده‌است که این سازه‌ها با گذشت زمان، کمتر دچار فرسایش شود.
افزون‌براین، در دوران ساسانیان، طاق‌ها و قوس‌های پل‌ها که معمولاً از نوع نیم‌دایره یا ضربی است، این پل‌ها را به سازه‌هایی مقاوم تبدیل کرده که هنوز پس از قرن‌ها، در گوشه‌وکنار ایران به‌ویژه در لرستان باقی مانده‌است.
ساخت پل‌ها در مناطقی مانند لرستان که رودخانه‌ها و دره‌های عمیق داشت و از طریق مسیر‌های کوهستانی به سایر بخش‌های غربی ایران وصل می‌شد، اجتناب‌ناپذیر بود.
پل‌های لرستان در گذر زمان، نه‌تن‌ها به‌عنوان سازه‌های کاربردی شناخته می‌شد، بلکه در کنار کاروان‌سرا‌ها و قلعه‌ها به نماد‌هایی از پیوند انسان‌ها با طبیعت تبدیل شده‌است.
رودخانه‌هایی، چون کشکان و سیمره، در طول تاریخ به‌عنوان موانع طبیعی برای لرستان بوده‌است و ساخت پل‌های مقاوم برای عبور از این موانع یک هنر و علم پیچیده بود که از دوران ساسانیان تا دوره‌های اسلامی و صفویه به‌طور خاص مورد توجه قرار گرفت.
برخی از پل‌های لرستان دارای قوس‌های بزرگ و نمایانگر پیشرفت‌های مهندسی ساسانی است، درحالی‌که برخی دیگر ویژگی‌های معماری دوره اسلامی و صفویه را دارد.
برخی از پل‌های لرستان نیز به‌ویژه در دوران ساسانیان و اسلامی، دارای کارکرد دفاعی بوده‌است و در برابر تهدیدات احتمالی به‌عنوان یک گذرگاه امن مورد استفاده قرار می‌گرفت.
علی مصطفی‌نژاد، گفت که زاگرس تاریخ بسیار باشکوهی دارد، به‌گونه‌ای که عمده‌ترین تمدن‌های شکل‌گرفتۀ بشر در این منطقه به‌وجود آمده اند.
او اضافه کرد که لرستان از نظر موقعیت جغرافیایی میانه زاگرس محسوب می‌شود و داشته‌های بسیاری در بخش‌های تاریخ، فرهنگ و تمدن است.
مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان ادامه داد که پل‌های تاریخی این استان که باعظمت و پرآوازه‌اند، یکی از داشته‌های ما محسوب می‌شود و اهمیت این پل‌ها چنان است که تنها پایگاه پل‌های تاریخی کشور در لرستان ایجاد شده‌است.
مصطفی‌نژاد بیان کرد که 12 پل لرستان همزمان با ایجاد پایگاه تخصصی پل‌های تاریخی در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده بود که این تعداد هم‌اکنون به حدود 85 پل رسیده‌است.
او با تأکید به اینکه با شناسایی پل‌های تاریخی لرستان، ثبت ملی 100 پل تاریخی در این استان دور از نظر نیست، یادآور شد که لرستان با این تعداد پل، دارای یک رکورد خاص تاریخی و فرهنگی است.
مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان توضیح داد که بزرگ‌ترین دهنه‌ها و بزرگ‌ترین پایه‌های پل‌سازی کشور در این استان ایجاد شده‌است و نیز بیشترین حجم مصالح به‌کاررفته در پل‌های تاریخی کشور مربوط به لرستان است.
مصطفی‌نژاد با تأکید به اینکه بیشترین تعداد پل‌های تاریخی کشور مختص به یک منطقه سرزمینی در لرستان است، شرح داد که پل‌های این استان از سال‌های گذشته در فهرست موقت یونسکو ثبت شده‌است و در تلاش هستیم که این پل‌ها را در فهرست دائم یونسکو ثبت کنیم.
او اعلام کرد که کارونسرای چمشک و راه‌آهن در فهرست اصلی یونسکو ثبت شده‌است و پروندۀ دره خرم‌آباد نیز با چند اثر تاریخی و تمدنی در اجلاس سال آینده یونسکو برای ثبت جهانی بررسی می‌شود.
مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان گفت که مصالح به‌کاررفته در پل‌های تاریخی این استان ترکیبی از ملات و سنگ است و آجر نیز در برخی پل‌ها دیده می‌شود که ملات عمدتاً از ساروج، نوعی آهک و گچ نیم‌کوب است.
مصطفی‌نژاد اعلام کرد که سنگ‌های پاک‌تراش در قسمت پایه، سنگ‌های حجاری و تراش در قسمت بدنه و سنگ لاشه و قلوه در قسمت میانی پل‌های تاریخی استفاده شده‌است.
او اضافه کرد که عمدتاً در ساخت پل‌های تاریخی تزئینات کمتری نسبت به دیگر آثار داریم و پل‌های لرستان نیز از تزئینات معماری چندانی برخوردار نیست.
مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان اعلام کرد که پل‌های کشکان، کلهر، پل زال، چالانچولان، پل آذر، سیاه‌پله، کاسیان، پلدختر، گاومیشان، قلعه حاتم، چالان‌چولان و شاپوری خرم‌آباد جزو پل‌های شاخص است.
مصطفی‌نژاد اشاره کرد که کشکان، پل پلدختر، سیاه‌پله، کلهر، شاپوری و گاومیشان جزو پل‌های تاریخی و بزرگ این استان، کشور و در سطح جهان به‌شمار می‌رود.
او اذعان کرد که شکل ظاهری پل‌های تاریخی لرستان تمام دوره‌های تاریخی را در برمی‌گیرد، چون مکان و جانمایی این پل‌ها از موقعیت استراتژیکی خوبی برخوردار بوده‌است و پل‌های جدیدتر عمدتاً یا به‌روی پل‌های قدیمی و یا در کنار آنها ساخته شده‌است.
مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان شرح داد که ما در این سرزمین پل‌های متقارن و غیرمتقارن داریم، برای مثال پل کشکان تقارن ندارد و یک کرانه شرقی را به کرانۀ غربی با حائل‌بودن یک رودخانه به‌هم متصل می‌کند.
مصطفی‌نژاد معتقد است که ابعاد بزرگ، طول دهنه‌های وسیع، ارتفاع بلند پایه‌ها و حجم مصالح به‌کاررفته از ویژگی‌های پل‌های تاریخی لرستان است.
او توضیح داد که عمدۀ پل‌های تاریخی لرستان به دوره‌هایی مانند هخامنشیان، ساسانیان، اوایل تاریخ اسلام، قرن چهارم هجری، صفویه و پهلوی بازمی‌گردد.
پل کشکان یکی از مهم‌ترین پل‌های تاریخی لرستان است که طبق شواهد موجود، به دوران ساسانیان نسبت داده می‌شود، اما برخی کارشناسان تاریخ‌نگار معتقدند که این پل ممکن است قبل از آن، به دوران پارت‌ها یا حتی هخامنشیان نیز بازگردد.
برخی از اسناد و مستندات تاریخی نشان می‌دهند که پل کشکان در دوران ساسانیان ساخته شده‌است، زیرا بسیاری از ویژگی‌های معماری پل، مشابه با دیگر پل‌های ساسانی است.
طول کلی پل کشکان حدود 30 متر و عرض این پل در حدود شش متر است. این ابعاد به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند تا در برابر فشار‌های ناشی از طغیان رودخانه مقاوم باشد.
پل کشکان دارای شش دهانه است که به‌طور متقارن در طول این پل توزیع شده‌اند. این دهانه‌ها به‌صورت طاق‌های نیم‌دایره‌ای ساخته شده‌اند. پایه‌های این پل از سنگ‌های تراورتن محلی ساخته شده‌اند که به‌دلیل خاصیت فیزیکی مقاوم در برابر فرسایش آب، مناسب‌ترین مصالح برای این نوع ساختار به‌شمار می‌آید.
از مصالح محلی همچون سنگ‌های تراورتن و آهک برای ساخت پل کشکان استفاده شده‌است. این مصالح به‌دلیل فراوانی در منطقه و ویژگی‌های مقاومتی خود در برابر رطوبت و فشار‌های آبی، در سازه‌های مهندسی آن دوران مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
ارتفاع پل کشکان از سطح رودخانه در حدود شش متر است که به‌طور متناسب با شدت جریان رودخانه طراحی شده‌است. شیب‌های این پل به‌گونه‌ای است که در هنگام طغیان رودخانه از آسیب به ساختار پل جلوگیری می‌کند.
پل کشکان به‌شماره 355 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است و به‌ویژه در زمینه مهندسی و معماری، ویژگی‌های برجسته‌ای دارد که نشان‌دهنده تخصص و دانش بالای مهندسان ساسانی است.
پل کشکان دارای 12 پایه است که وزن هر پایه هشت هزار تن است. ساختار این پل از سنگ و آجر است که به‌علت مقاومت بالا در برابر فرسایش، در ساخت پل‌های تاریخی بسیاری از ایران استفاده شده‌است.
در دوران اسلامی، به‌دلیل تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایران، مسیر‌های تجاری و نظامی نیز تغییراتی داشته‌است، اما پل کشکان همچنان به‌عنوان یک گذرگاه حیاتی باقی ماند.
پل کشکان که در قرن چهارم هجری ساخته شده‌است، با استفاده از سنگ‌های بزرگ و مقاوم، طاق‌های قوسی‌شکل و سیستم‌های پیچیده هدایت آب، در طول قرن‌ها ماندگار مانده‌است.
علی مصطفی‌نژاد، مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان، دربارۀ پل کشکان گفت که آنچه امروز ما به‌عنوان پل بزرگ کشکان می‌بینیم مربوط به قرن چهارم هجری است، اما بقایای پل‌های قدیمی‌تر نیز در این مکان مشهود است.
او اضافه کرد که پل کشکان دارای پایه‌های سالمی است، اما برخی پایه‌ها نیز آسیب جدی دیده‌است و برخی از طاق‌های پل کشکان نیز فرو ریخته‌است.
مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان بیان کرد که اعتباری حدود 50 میلیارد تومان برای نجات‌بخشی پل کشکان نیاز است تا با تمهیدات لازم یک مرمت دقیق و درست را روی این پل انجام بدهیم.
مصطفی‌نژاد توضیح داد که اعتبار پل‌های تاریخی باید پیش از فروریختن تأمین شود، زیرا این پل‌ها یکی از بی‌بدیل‌ترین داشته‌های تاریخی لرستان است.
او اعلام کرد که ما با وجود اعتبارات قطره‌چکانی، در میراث‌فرهنگی با کمک همکاران تلاش کرده‌ایم که آنچه روی پل‌های تاریخی انجام می‌شود بر اساس منشور‌های بین‌المللی مرمت باشد
با وجود قدمت پل‌های تاریخی لرستان، بسیاری از این سازه‌ها به‌دلیل عوامل طبیعی و انسانی در معرض آسیب‌های جدی قرار دارد. سیلاب‌های شدید، فرسایش ناشی از گذر زمان و به‌ویژه ساخت‌وساز‌های غیرمجاز، تهدید‌هایی برای پل‌های تاریخی لرستان به‌شمار می‌رود.
سیلاب‌های فصلی که در پی بارش‌های سنگین در فصل بهار، به‌ویژه در ماه‌های فروردین و اردیبهشت، رخ می‌دهد هرساله برخی از بخش‌های لرستان و به‌طور خاص پل‌ها و جاده‌های ارتباطی این مناطق را تهدید می‌کند.
در بهار 1398، سیلاب‌های شدید و بی‌سابقه‌ای در سراسر ایران و به‌ویژه در استان‌های غربی رخ داد که لرستان را بیش از سایر استان‌ها تحت‌تأثیر قرار داد و یکی از فاجعه‌بارترین و گسترده‌ترین بلایای طبیعی را در ایران رقم زد.
بخش‌هایی از سازه‌های تاریخی لرستان در سیل 1398 دچار ترک‌خوردگی و آسیب‌های شدید شد و 72 میلیارد و 573 میلیون تومان به بخش فرهنگ و گردشگری خسارت وارد شد.
پل‌های کشکان، افرینه، کلهر، پلدختر و پل تاریخی گپ بر اثر سیلاب‌های 1398 دچار آسیب جدی شد، به‌طوری‌که این سیل بیش از 50 میلیارد تومان به بنا‌های تاریخی لرستان خسارت زد.
سیلاب های فروردین 1398، که پس از بارش‌های سنگین و به‌ویژه در پی افزایش حجم آب در رودخانه کشکان، آغاز شد، لرستان را با بحران بزرگی مواجه کرد و خسارت سیل به پل‌های تاریخی گسترده و فراگیر بود.
رودخانه کشکان در سال 1398 به‌دلیل بارش‌های شدید، طغیان کرد و حجم بالای آب به‌طور مستقیم به پل کشکان وارد شد. فشار زیاد آب باعث شد که بخش‌های پایین‌دست پل، پایه‌ها و دیواره‌ها دچار ترک‌خوردگی و تخریب شود.
پل‌های سنگی و تاریخی که قرن‌ها در برابر حوادث طبیعی مقاومت کرده بود، در برابر شدت سیلاب 1398 تاب نیاورد. آسیب به این پل‌ها با پیامد‌های گسترده‌ای همراه بود.
پایه‌ها و طاق‌های پل‌های تاریخی لرستان به‌دلیل قدمت زیاد و استفاده از مصالحی، چون سنگ، آجر و ملات‌های طبیعی همواره در معرض فرسایش بوده‌است.
خطر آسیب ناشی از جریان‌های شدید آبی به‌ویژه در مناطقی که پل‌ها در بستر رودخانه‌ها قرار دارد، همواره وجود داشته‌است، اما سیل فروردین 1398 به‌شدت این آسیب‌ها را تشدید کرد.
در بسیاری از پل‌ها، فشار سیلاب‌ها به پایه‌ها و طاق‌ها به‌حدی بود که موجب نشست و تغییر مکان پایه‌ها شد. در برخی موارد، جریان شدید آب به زیر پایه‌ها نفوذ کرد.
تغییرات عمده‌ای در بستر رودخانه‌ها در سیلاب 1398 موجب آسیب به پل‌های تاریخی لرستان شد، به‌گونه‌ای که این سیل با جابه‌جایی حجم زیادی از سنگ، گل‌ولای و رسوبات به‌شدت بر ساختار‌های پل‌ها اثر گذاشت.
در برخی از پل‌ها، تغییر در سطح و عمق بستر رودخانه موجب شد که به‌طور غیرمنتظره‌ای فشار بر پایه‌ها افزایش یابد. این تغییرات باعث شد که مسیر جریان آب نیز دچار تغییراتی شود.
این نوع تغییرات در بستر رودخانه، خطر آسیب‌های بلندمدت به پل‌ها را نیز افزایش دارد، زیرا جابه‌جایی بستر رودخانه می‌تواند بر پایداری پایه‌ها و طاق‌ها تاثیرات منفی بگذارد.
بیش از 100 بنای تاریخی لرستان تحت‌تأثیر سیل 1398 قرار گرفت، اما بستر‌ها و پایه‌های پل‌های تاریخی این استان مانند پل کشکان در این سیل فروریخت و پایه اصلی این پل 13 درجه کج شد.
پایه‌ها یکی از اجزای حیاتی و اصلی پل‌ها هستند که استحکام و پایداری کل سازه را تأمین می‌کند. سیلاب 1398 با جریان‌های بی‌سابقه، فشار زیادی بر پایه‌های پل کشکان وارد کرده‌است.
پایه‌های پل کشکان که در بخش‌های مختلف از سنگ‌های مقاوم ساخته شده‌است، در اثر سیلاب شدید و فشار آب دچار فرسایش شدید شد. این فرسایش به‌اندازه‌ای بود که در برخی نقاط، پایه‌ها به‌طور کامل آسیب دید.
آسیب به پایه‌ها باعث شد که پل کشکان برای مدت زمانی غیرقابل‌استفاده باشد و حتی خطر ریزش کامل این پل ناپایداری کلی این سازه را در پی داشت.
جریان شدید سیل باعث تخریب بخش‌هایی از پایه‌های پل کشکان شد. در برخی نقاط، سنگ‌چینی‌های قدیمی و دالان‌های این پل که به‌عنوان تقویت‌کننده‌های سازه عمل می‌کرد، به‌دلیل فشار جریان آب و فرسایش طبیعی به‌شدت آسیب دید.
فرسایش خاک و لغزش‌های زمین در سیل 1398 به‌دلیل شدت جریان آب و نبود سیستم زهکشی مناسب، به‌شدت افزایش یافت و قسمت‌هایی از خاک اطراف پل کشکان شسته شد.
آسیب سیل به پل‌ها و به‌ویژه پل کشکان نه‌تن‌ها ارتباط بین شهر‌ها را قطع کرد، بلکه سبب شد که هزاران نفر از دسترسی به خدمات پزشکی، آموزشی و اجتماعی محروم شوند. این مسئله تشدید بحران اجتماعی در مناطق آسیب‌دیده را به‌دنبال داشت.
منابع مالی کافی برای ترمیم پل‌های تاریخی در اختیار نهاد‌های مسئول قرار نگرفت. به‌عنوان مثال، انجام سازه نگهبان و کلاف‌کشی دوره پایه این برای جلوگیری از ریزش احتمالی به 30 میلیارد ریال نیاز داشت، اما به‌دلیل محدودیت‌های مالی با تأخیر روبه‌رو شد.
یک پایه از پل کشکان در سیل 1398 از جا کنده شد و یک طاق نیز فروریخت و کارشناسانی از وزارت کشور و وزارت میراث‌فرهنگی این تخریب را ثبت کرده‌اند.
علی مصطفی‌نژاد، مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان، با انتقاد از کمبود اعتبار برای پل‌های تاریخی این استان گفت که پایگاه تخصصی پل‌های تاریخی نیاز به اعتبار مالی و دیده‌شدن دارد.
او اضافه کرد که سازمان برنامه‌وبودجه یکی از مهم‌ترین دستگاه‌های اجرایی است که باید با دادن اعتبار برای گران‌بنا‌های سنگی لرستان سهم خویش را برای حفظ تاریخ و تمدن این سرزمین به‌درستی به‌جای آورد.
مدیر پایگاه پل‌های تاریخی لرستان تأکید کرد که هیچ‌گاه اعتبار درخور و مناسبی به پل‌های باستانی این استان اختصاص داده نشده‌است و عزم جدی‌ای باید برای اختصاص منابع برای مرمت و حفاطت این آثار تاریخی به‌وجود بیاید.
بسیاری از قطعات سنگی و مصالح ملات در پل کشکان به‌دلیل فشار شدید آب در سیل 1398 شسته و از محل خود جابه‌جا شدند، که این موضوع نیاز فوری به مرمت و بازسازی طاق‌ها را برجسته می‌کند.
پل کشکان در سیل 1398، یکی از شدیدترین آسیب‌ها را از نظر فرسایش پایه‌ها، طاق‌ها و مصالح خود متحمل شد، اما با مرمت‌های انجام‌شده، تلاش برای حفظ و بازسازی آن ادامه دارد.
پس از وقوع سیل 1398، اگرچه برخی اقدامات اولیه برای مرمت آغاز شد، اما سرعت و کیفیت این اقدامات به‌هیچ‌وجه با شدت آسیب‌ها به پل‌های تاریخی همخوانی نداشت.
کمبود منابع تخصصی، موجب شد‌است تا بسیاری از پروژه‌های مرمتی به‌طور ناقص یا کند پیش برود. این در حالی است که لرستان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق تاریخی کشور باید در اولویت برنامه‌های مرمتی و بازسازی قرار می‌گرفت.
در شرایطی که باید از میراث‌فرهنگی خود به‌ویژه در مناطق بحران‌زده حفاظت شود، لرستان به‌شدت از نظر منابع مالی و توجه کارشناسان دچار کمبود است.
این وضعیت تنها نابودی بخش بزرگی از تاریخ و هویت فرهنگی لرستان را به‌دنبال دارد و اگر روند کنونی ادامه یابد، ممکن است بسیاری از این پل‌ها برای همیشه از تاریخ ناپدید شود.